אינטערוויו מיט קריאה-עברי דעוועלאפמענט עקספערט מו"ה עקיבא געשטעטנער הי"ו גרינדער און מנהל פון "בוחן" קריאה סערוויסעס.
(דער ארטיקל איז ערשינען אין די "המספיק גאזעט" אין די חשון-כסלו תשע"ד אויסגאבע, דער ארטיקל איז געדרוקט געווארן דארט אלס א "באצאלטע ארטיקל" צוגעשטעלט דורך "בוחן". 845-781-4177.
שטייענדיג גאנץ אנהויב פונעם לערן יאר, האבן מיר אראנדזשירט א גאר גרונטליכע, קיינמאל-בעפאר-אויסגעשמועסטע, אינטערוויו איבער אקטועלע פראבלעמען וואס שאפן זיך ביי קינדער אין געביטן פון "ליינען", און די אורזאכן אדער קאנסעקווענצן דערפון וואס גייען אריין אין פיל אנדערע געביטן אויסער ליינען, ווי זעהן, הערן, פארשטיין, און נאך, ווי מען וועט זעהן אין לויף פונעם אינטערוויו.
ויהיו נא אמרינו לרצון לפני אדון כל.
ערשטנט, וואס איז דער יסוד פון אייער ארבייט?
דער יסוד פון אונזער הילף איז צעטיילט אויף דריי, 1) אפשאצן און דיאגנאזן, 2) העלפן לעזן אדער פארבעסערן דיאגנאזירטע פראבלעמען, און 3) זעלבסטשטענדיגע ראט.
וואס איז די יונגסטע יארגאנג ווען מען קען שוין כאפן א קריאה פראבלעם?
אז א קינד האט א ליינען פראבלעם, קען מען דאס אסאך מאל אויפמערקן ביים לערנען די "אלף בית". ליידער מוז מען זאגן, אז אפילו מ'קען עס כאפן אזוי פרי, קען צומאל זיין מען זאל עס נישט כאפן, אפגעזען וואט די סיבה זאל זיין, ביז שפעט און גאר שפעט, אפילו נאך די בר מצוה...! די יסוד היסודות פון פארריכטן פראבלעמען, איז זיי צו כאפן ווי פריער.
צומאל קומט דער פראבלעס ארויס ביי "נקודות", וואס זיי קענען נישט אויפכאפן. אמאל ביים צוזאמשטעלן אפאר אותיות פאר איין ווארט, אדער ביים צוזאמשטעלן אפאר ווערטער אין א פסוק, זאץ. אמאל קומט ערשט ארויס די , שוועריגקייט ביים ליינען "אסאך" מאל פריער האט מען זיך נאך געקענט ספראווען. צומאל קומט עס ארויס הערשט שפעטער ביים לערנען גמרא, וואס איז יסודות'דיג אנדערש פון חומש רש"י און אפילו משניות, אז דעמאלט ווערט שוין וויכטיג "הבנה" צום "ליינען", און ערשט דעמאלט ווערט מען פארהאנקערט. יעדע שטאפל פון די אויסגערעכנטע האבן אויך פרטי פרטים (למשל, נאר ביי רש"י אותיות, נאר ביי אידיש), וואס מ'קען פשוט נישט אויסרעכענען דא צוליב מאנגעל אין פלאץ.
דא האבן מיר 5 לעוועלס, וואט איר קענט גוט אראפלייגן. אבער עלטערן פארשטייען נישט די פרטים. טא וויאזוי קומען זיי אן צו זוכן הילף?
זיי קענען טאקע נישט די זאך אלס "פינעף שטאפלען", אבער עלטערן זענען די בעסטע מבינים אויף זייערע קינדער, און זיי קענען אויפכאפן ד'עם פראבלעם ביי די ערשטע געלעגנהייט, ווי געזאגט פריער.
וואס טוט איר ערשט ווען א קינד קומט אריין צום ערשטן מאל?
קינדער ווערען געברענגט ביי פארשידענע יארגענג און אייגענארטיגע שטאפלען.
די ערשטע זאך וואס איך טו איז, איך גיב פאר'ן קינד צו זאגן א שטיקל פון "סליחות". די עברי איז נישט באקאנט פאר'ן קינד, אבער נישט צו שווער, עס האט אסאך "באקאנטע" ווערטער אבער די אויסשטעל איז "אנדערש", און האט נקודות. דאס גיט א היבשע בילד וואו דאס קינד האלט מיט עברי און ליינען.
אגב, זענען פארהאן קינדער וואס וועלן זאגן "סליחות" בעסער ווי "ברוך שאמר", ווייל ביים טעגליכן דאווענען האבן זיי איינגע'חזר'ט גרייזן, און ביי סליחות וועלן זיי זאגן גוט. אבער רוב זענען פארקערט.
אמאל זעהט מען דאס קינד זאגט זייער שטאט, אן גרייזן, אבער שטאט. א קינד קען זאגן שנעל, אבער אויסלאזן א ווארט אדער א שורה. אמאל קען א קינד טוישן נקודות אבער נישט אותיות. און אמאל קען מען טוישן די "קלאנג" פון אן אות, למשל ארויסזאגן א "פ" אלס "ב".
אז מען זעהט בערך וויאזוי דאס קינד זאגט דעם קאפיטל סליחות, הייבט מען אן צו פארשטיין אין וועלכע ריכטונג צו גיין ווייטער און ווי מען דארף מער גרונטליך אנאליזירן. [אגב, אונזערע טעסטן ווערן געמאכט מיט ספעציעלע אכטונג נישט צו פרעזענטירן פרעמדע אדער אומאויסגעהאלטענע בילדער און באגריפן, עס זאל זיין מער אויסגעהאלטן לויט א היימישע ערליכע חינוך און אויפפאסונגען.]
רעכנט אויס אפאר סארט גרייזן וואט מען כאפט ביים שטיקל סליחות, און אויף וואט זיי טוען אנצייגן?
איך וועל אייך געבן עטליכע ביישפילן, אבער פון דעם אליינס קען מען אנפילן א בוך.
אז דאס קינד מאכט גרייזן וואס איז פארבינדן מיט "אודיטארי-סאונד פראסעסינג", וועט מען טעסטן אויף דעם מער גרונטליך. למשל, א קינד, ביים לעתען מיט'ן טאטן פרשת שופטים דעם פסוק "כי השוחד יעור עיני חכמים", האט ער געזאגט אז מען טאר נישט נעמען שוחד ווייל א "שוחט מאכט בלוטן". דאס קינד קען ליעען, האט א גוטע המה, אבער ער קען נישט גוט הערן אדער פראסעסן די אפקלאנג פון אותיות, האט ער געהערט "שוחד" מיט א "טית", און "בלינד" אלס "בלוט", און ער האט שוין געמאכט א פיינעם פשט'ל וויאזוי דאס שטימט... דאס קינד האט א שוואכקייט אין "פאונעטיק phonetic סאונד פראסעסינג". מען מוז דאס העלפן ווי שנעלער, ווייל מ'קען נישט אזוי פארשטיין קיין ווערטער וואס דארף הבנה. די שוואכקייט וועט זיך געווענדליך אנזעהן ביי די סליחות שטיקל.
אדער, למשל, א קינד וועט טוישן א "כף" פאר א "בית", אדער גימל מיט נון, א טויש אין צורת האות, ווייסט מען דאס קינד האט א "וויזשאן" פראבלעם, וואס קען צעטיילט ווערן אין מערערע סוב-קאטעגאריעס, בעיקר, די אויגן חלק, און די "וויזשאן פערסעפשאן־פראסעסינג" חלק. ביי דעם קינד וועט מען טעסטן ווייטער אויף דעם געביט, ד"ה, וויאזוי ליינט ער בילדער, פארמען, סצענעס.
אין "וויזשועל פערסעפשאן" זענען אויך דא סוב-גרופעס, ווי "וויזשועל מעמארי" אז מ'קען ליינען די ווארט-בילד גוט, אבער א מינוט נאכדעם האט מען עס פארגעסן, און די קומענדיגע מאל דארף מען נאכאמאל אנאליזירן די ווארט- בילד ווי מען וואלט עס געזען צום ערשטן מאל. אדער איז דא ווען די ווארט-בילד ווערט גוט געליינט אליינס, אבער מיט נאך ווערטער אדער בילדער ארום, ווערט ער שוין צומישט (וויזשועל פיגור גראונד). אדער "וויזשועל קלאוזשור", וואס מיינט אז געווענליך אויב מען זעהט "רוב" פון א ווארט אדער בילד קען דער מוח אליינס צוטרעפן די פעלנדע חלק, אדער א קינד מיט שוואכקייט דערינען אפילו ער זעהט 6 אותיות פון א ווארט מיט 7 אותיות, וועט ער בשום אופן נישט קענען אויסמאכן די זיבעטע. ביי די צוויי ביישפילן מאכט עס דעם קינד ליינען גאר, גאר שטייט, און שלעפט אראפ דעם קינד מיט קענען מיטהאלטן די לימודים.
אדער איז דא "סיקווענשאל מעמארי", די "רייע" אין וואס מען זעהט די אותיות און ווערטער. א קינד מיט דעם וועט "פליפן" אותיות, למשל, מלך, וועט ער זאגן למך. "וויזשועל פראסעסינג" האט נאך אסאך איינצלהייטן, און דא האבן מיר נאר אנגעכאפט עטליכע.
עס וועט זיין שווער צו גלייבן דעם פראבלעם וואס איך גיי יעצט זאגן! אז א קינד זאל זיין צוטומעלט און זאל נישט וויסן אדער נישט קענען אפטיילן רעכטס, לינקס, ארויף, אראפ, אד"ג. דאס איז אבער א ביטערע מציאות פאר אסאך קינדער, אז זיי זענען צעמישט אין "ספעישעל" קאארדינעישאן, און ריכטונגען טוען ביי זיי שוואך עקזיסטירן. אז איד פרעג דעם קינד אויף א סימבאל פון רעכטס, וועט ער קענען זאגן עס איז לינקס. אויף ארויף, וועט ער זאגן אראפ. אדער פארקערט.
דאס קלאפט אויס שרעקליך אויף עברי, ערשטנס, ווייל די שורה גייט רעכטס צו לינקס, אראפ א שורה און ווייטער רעכטס צו לינקס. אז די קינד האט נישט קיין "ספעישל" קאארדינעישאן, קען ער נישט מיטהאלטן די פלוס פון די ווערטער. און נאך מער, עס קלאפט אויס אויף די ווערטער און אותיות זעלבסט. ער קען למשל שרייבן אן "אלף" נישט גראד, נאר געדרייט אויף 90 דעגרי רעכטס אדער לינקס, און ער האט נישט קיין אהנונג וואס איז אפילו שלעכט דערמיט. אין קורצן, די "סטאבילע-פלאץ-אויסשטעל" פון אן אות, ווארט, סצענע, האט ביי זיי נישט קיין באדייט.
א מינוט, אויב אזוי, קען ער דאך ניטאמאל פארשטייין דעם חילוק צווישן "שׁין" און "שׂין", אדער צווישן "שוא" און "צירי", ווייל דער חילוק איז דאך נאר פון א האלבע צענטימעטער רעכטס־לינקס אדער צוויי פינטלעך שטייענדיג צי ליגנדיג?
אהא! גערעכט!
וועגן דעם זאג איך אייך, אז פון זאגן איין קאפיטל סליחות קען מען זעהן אזוי סאך. כ'וועל אייך אפילו זאגן א סוד, אז רוב מאל ווען עלטערן קומען אריין צו מיר אפצושאצן א קינד, האב איך א מנהג צו בעטן זיי זאלן מיר גארנישט זאגן פארדעם, אזוי ארום וועל איך קענען זעהן אלעס נייטראל פונעם זאגן די עברי פונעם סליחות.
נאך מער, ווען איך זעה א גרעסער קינד מיט אזא סארט פראבלעם, וועל איך פרעגן די עלטערן אז לכאורה האט זיך דער פראבלעם שוין אנגעהויבן ביי "אלף בית" אדער ביי די נקודות. 80-90 פראצענט וועלן זאגן אז יא. און אויב זיי זאגן אנדערש, איז שטארק מעגליך אז עס איז פשוט פארפאסט אדער איגנארירט געווארן דורך די עלטערן, אדער מלמדים-לערערינס, אדער ביידע.
אנדערע אויגן ליינען פראבלעמען זענען מער פיזיש, ווי אויגן "סעקעידס", אז דאס קינד קען נישט געהעריג רוקן די "אויגן" צוזאמען לויט די ווערטער און שורות, נאר ער דארף דרייען דעם גאנצן קאפ. אדער איז דא אז די אויגן רוקן זיך פשוט נישט גלאטיק, נאר שטומפיג, אומאייניג, דאס איז א מוטשעניש, און נאך א קורצע צייט וועט דער קינד זיך נישט קענען ווייטער האלטן מיט דעם, און ער וועט אויסלאזן ווערטער און-אדער שורות. גראדע, ביי דעם, קען צומאל זיין גרינגער ביי חומש אדער גמרא עברי ווייל מען דארף האלטן - קאפ צו פארשטיין וואס מען לערנט, וועט ער גרינגער מיטהאלטן די פלוס פון ווערטער און שורות, אבער אין יונגערע כיתות וואו מען לערנט נאך "ווארט ביי ווארט" אן "פארשטאנד", וועט עס מער אויסקלאפן, ווייל ער שפירט נישט אזא סתירה צווישן "פשט" און די אויסגעלאזטע שורות. אבער ווי געזאגט איז דאס אין יעדן עלטער א שווערע מוטשעניש און א גרויסע שטער צו קענען לערנען.
דאס איז אנדערש ווי "אויגן טרעקינג" וואס איז מיטהאלטן א זאך וואס באוועגט זיך, למשל, נאכקוקן א פליג אין די לופט. די אויגן זענען אויפ'ן פלאץ, און קוקן אויף א זאך וואס פארט. די אנדערע חלק איז א סטאבילע זאך, ווי א ווארט אויף פאפיר, און די אויגן דארפן זיך באוועגן. אויף ביידע איז דא טעראפי, ווי באלד געשמועסט.
נאך א זאך איז "קאנווערזשענס" פראבלעמען, אז די אויגן פאר זיך ליינען גוט, אבער "צוזאמעך" ליינען זיי נישט גוט, ווייל די אויגן זעה-קראפט קומען זיך נישט "צוזאמען" ביים זעלבן פונקט. דאס קען מאכן קאפ-ווייטאג ביים ליינען, און מען זאל באקומען "בלארי" אדער "דאבל וויזשאן".
"לענס אקאמאדעישאן" אז די "לענס" אין די אויג, מאס טוישט זין יעדע סעקונדע אין טיפקייט, לויט די סצענע וואס די אויגן זעהט. אבער אויך צווישן ליינען א צעטל 3 פוס פונעם אויג, און ליינען א בוך 3 אינטשעס ווייטער, טוישט זיד די "לענס" אין די דיקקייט זייער דראמאטיש (יא, ווי די zoom פון א קאמערע, וואס איז טאקע נאכגעמאכט פון דעם), צו אקאמאדירן די זעה-קראפט לויט מאס מען זעהט אויפ'ן סעקונדע. פארהאן קינדער וואס זייער אויג שטעלט זיך נישט צו אויטאמאטיש צו די נויטיגע לענס "סעטינג", און עס דויערט א וויילע ביז די אויג איז גוט פאר וואס עס זעהט איצט. דאס איז א שווערע פראבלעם, ווייל אז דער קינד קוקט , א סעקונדע אויפ'ן מלמד, קען ער נישט זעהן די ווערטער אין חומש אדער גמרא פאר די קומענדיגע פאר סעקונדען אדער ־ אפילו לענגער. און די זעלבע פארקערט.
נאך מער: אויפ'ן בלאט גמרא, אפילו ביים געבן א בליק אויף א רגע פון גמרא עברי ביז די רש"י אותיות, קען אויך אויסקלאפן די "לענס דעפיציט" פראבלעם.
און אין דעם אליינס זענען אויך דא פרטי פרטים. פארהאן ווען די לענס ארבייט גוט אבער עס מאכן זיד "ספעזמס" וואס שטערט שטארק דעם ענין פון צייט צו צייט, און פארהאן ווען עס איז א כראנישע אומאויפהערליכע פראבלעם. צו דעם איז דא טעראפי, צו אויפוועקן די "לענס" עס זאל ארבייטן געהעריג.
אגב, ביי דעם "לענס" פראבלעם שטעלט זיך אויס, אז דאס קינד קען בעסער דאס לערנען אויסנווייניג ווי אינעווייניג וואס פאסירט אויך ביי אנדערע ספעציפישע פראבלעמען). ער וועט זיין שוואך אין עברי, סיי וואס "אינווייניג", און דאווענען בלויז פון הערן די קלאנגען... ביים "איבערזאגן" וועט זיין א פראבלעם, אבער ביים "פארהערן" וועט דאס קינד, געווענליך קלוג, אזויפיל נאכזאגן פון זכרון אז מען מעט איבערלעבן דעם פארהער בדרך כלל. אבער, ווי געזאגט, איז עס אן ערנסטער פראבלעם וואס דארף באהאנדלט ווערן.
בעפאר מיר גייען רעדן פון הילף מעגליכקייטן, וויל איך פרעגן א שווערע שאלה וואס אסאך מענטשן וואלטן געפרעגט: אויב איר זאגט וואס דער פראבלעם איז, און איר זאגט אויך וואס די הילף דארף זיין, האט איר דאך אן אינטערעסע אין טרעפן פראבלעמען און הילף מעגליכקייטן וואס איר פארדינט דערפון? וויאזוי פארמיידט איר אזא "בייעס" פון "קאלירן" אייער אפשאצונגען און דיאגנאזן?
גוט געפרעגט, און איך האב הנאה פון די אפענע שפראך. אדרבה, איך וועל זאגן קלארע ווערטער. יא, איך קען טאן טעראפי פאר די פראבלעמען וואס איך דיאנגאז, אבער אן דעם עס זאל שטעלן א "בייעס".
ערשטנס, רוב דיאגנאזן וואס איך טרעף ביי קינדער טו איך בכלל נישט קיין טעראפי אויף זיי. איך טו נאר רעקאמאנדירן וואס איז גוט צו טאן, און דאס ווארט געטאן דורך אנדערע, אן קיין שום פארבינדונג צו מיר.
צווייטנס, א גרויסע חלק פון קינדער וואס קומען צו מיר פאר אפשאצונגען און דיאגנאזן, וואוינען אין ברוקלין אדער סיי וואו אינדרויסן פון קרית יואל, וואס מיינט אז איך גיי בכלל נישט טאן טעראפי מיט זיי. די קינדער קומען צו מיר צו זעהן וואס דער פראבלעם איז, און נאכדעם וואס מיר העלפן דערגיין די "פארוואס?" העלפן מיר געבן ראט אויף הילף מעגליכקייטן אין זייער געגנט.
דריטנס, איך נעם נישט קיין קאמישאן אדער סיי וועלכע טובת הנאה פון אדרעסן צו וועמען איך שיק פאר טעראפי אדער סיי וועלכע הילף. עס איז אן אפענער פאקט וואס יעדער קען עדות זאגן דערויף.
פערטנס, אויב עס קומט א פאל וואס איך שיק פאר הילף ביי א פלאץ אדער פראגראם וואט קען מיר ברענגען א טובת הנאה, זאג איך עס קלאר און אפען גאנץ אנהויב, און פארשטייט זיך די עלטערן האבן די פולסטע ברירה וועלכע שריט צו נעמען לויט זייער החלטה.
א רגע, איר האט נאך גארנישט געזאגט וועגן "עי. די. עיטש. די". - דאס קענט איר אויך זעהן אויף א קאפיטל סליחות?
געווענליך יא. נישט דוקא אין די עברי, נאר וויאזוי ער זאגט. ער קען זאגן אן טראכטן, זיין מח שוועבט איהם, אימפולסיוו. אדער קען ער זיין אומרואיג די גאנצע צייט, רוקט זיך ארום, קען נישט איינזיצן. אויב מען זעהט דאס, דעמאלט גייט מען אריין אין מער טעסטן אויף "עי. די. עיטש. די".
און וואס איז דער דיפערענץ צווישן "עי. די. עיטש. די". און "עי. די. די".?
די ערשטע איז א "הייפער" סארט, דאס קינד איז ווילד, נערוועז, אומרואיג, שפרינגט ארום. די צווייטע איז א "שטילע" סארט, פאר'חלומ'ט, קען נישט צולייגן קאפ אויף מער ווי געציילטע סעקונדען אדער מינוטן. דער יסוד ביי ביידע איז, א דעפיציט אין צולייגן קאפ. ביים ערשטן קומט צו די "הייפער" חלק, אז ער קען נישט צולייגן קאפ ווייל די קאפ פליעט אויף מערערע פלעצער אן אויפהער. די ערשטע דארף מען "בארואיגן", די צווייטע דארף מען "אויפוועקן". אינטערעסאנט איז, אין פאל מען ברויך זיך באנוצן מיט מעדיצין, אז פאר ביידע זאכן נוצט מען געווענליך - אבער נישט אלץ - די זעלבע מעדיצין.
אין דעם ענין זענען פארהאן זאכן וואס מענטשן זענען אומקלאר דערינען. עס איז זייער גרינג פאר א טאטן וואס פארהערט זיין קינד, און ער קען נישט ווי עס דארף צו זיין, און ער איז אביסל נערוועז אויך ־ אז דער טאטע זאל געבן א שטעמפל אפ "עי. די. עיטש. די". עס גייט אבער נישט אזוי. מען קען נישע מאכן אזא דיאגנאז אן פראפעסיאנאלע און נייטראלע טעסטינג וואס קוקן ספעציפיש אריין אין די "אטענשאן דעפיציט" פונעם קינד, אפגעזען פון דרויסנדיגע סימפטאמען, אפגעזען וויאזוי ער לערנט אדער פירט זיך אויף. ווידעראום פארקערט אויך, מען קען נישט אויסשליסן דעם דיאגנאז דורך דעם פאקט אז דאס קינד קען זיך גוט קאנצענטרירן אויף א שפילצייג.
דעריבער אז מען פארדעכטיגט דאס, דארף מען געבן א "נייטראלע" טעסט אן קוקן אויף די סימפטאמען. למשל, איין טעסט טוט פרובירן דאס קינד אויף אן אויפגאבע וואס איז ריין פון סיי וועלכע זכרון, אינטעליגענץ, געדולד, שמיעה, ראי', ספיטש, שפראך, אדער סיי וואס, און עס קאנצענטרירט דעם קינד'ס מוח אויסשליסליך אויף "אטענשאן". נאר דארט קען מען זעהן צי דאס קינד האט "עי. עי. די. [עיטש. ] די " אדער נישט.
וואס נאך קענסטו טרעפן ביים קינד וואס זאגט דעם שטיקל סליחות?
פארהאן קינדער וואס קענען נישט געהעריג ארויסגעבן (expressive) שפראך. זיי אליינס הערן און ליינען גוט און פארשטייען אלעס וואס זיי לערנען, אבער ער קען נישט ארויסגעבן די אינפארמאציע.
אדער קען אריינקומען "ארעל מאטאר סקילס", די פיזישע קענטעניס פון באוועגן די נויטיגע מוסקעלן אין מויל, צינג און האלז ארויסצוברענגען ווערטער. פארהאן קינדער וואס האבן א שוואכקייט אין דעם, אויך גערופן "ארטיקולעישאן". אין דעם אליינס איז אויך דא דריי סארט, איינס, וואס מען כאפט : געווענליך שנעל, אז דאס קינד רעדט אומקלאר, ווייל די "מוצאות הפה" ווערן נישט קאארדינירט ריכטיג. אדער איז דא אז די ווארט אליינס ווערט ארויסגעזאגט פיץ, אבער נאר ביים זאגן שטייטליך. אז מען גייט אביסל שנעל, מעלן די ווערטער מערן פארהאנקערט. אדער די דריטע זאך, אז דאס קינד קען אפטמאל זיך פשוט נישט צוזאמנעמען מיט די נויטיגע "ארעל" קאנצענטראציע ארויסצוזאגן ווערטער וואס ווערן פארלאנגט.
אזא פראבלעם קען אויסקלאפן זייער שווער. דאס קינד וויל זאגן עברי, אבער ער קען נישט, פיזיש מיט'ן מויל, און ווערט פארהאנקערט. נאך מער איז עס פראבלעמאטיש ביי העכערע כיתות ווען מען דארף "איבערזאגן", און מען ווערט געשטעלט צום "פארהער".
איצט לאמיר אריבערגיין צו הילף מעגליכקייטן. מען האט שוין פונקטליך ארויס וואס גייט פאר מיט'ן קינד, וואס טוט מען יעצט, תכלית?
99 פראצענט פון די שוואכקייטן וואס מיר האבן דערמאנט קענען בס"ד פארראכטן מערן, טייל דערפון מיט אסאך הארעוואניע און חזרה, במשך חדשים אדער אפילו יארן.
לאמיר זעהן למשל די "ספעישעל" שוואכקייט פון "וויזשועל פראסעסינג". ביי אזא קינד, מיט אסאך חזרה און הילף, וועט ער זיך סוף כל סוף אויסלערנען "אלף בית" און עברי, אפילו נאטורליך קען ער נישט פארשטיין די חילוק פון צירי און שוא, אבער וויבאלד מען האט עס אזויפיל אריינגעבאקן אינעם קינד, באגלייט מיט פרשה צעטעלעך, בילדער, און וואס נישט, איז עס מיט גרויס פלאג ענדליך אריין אין מוח. און ווען עס קומט צו ווערטער אן נקודות, ווי גמרא, וועט מען זיך ווידער טרעפן ביים פראבלעם. ממילא וועט מען דארפן אריינלייגן אסאך כוחות אויפצוארבייטן דאס ליינען ווערטער אן נקודות. עס איז שווער, אבער מ'קען עס דורכפירן בס"ד.
ווען א קינד'ס אויג קען נישט קיין "פארעמס", אדער ווערט צעמישט צווישן צוויי ענליכע פארעמס, און קען דעריבער נישט "פארשטיין" די חילוק צווישן א "ב" און א "ב", זענען דא מעטאדן (טייל מער אנגענומען, טייל ווייניגער), וואס מען בויעט אויף די חוש פון "וויזשועל פראסעסינג", און די פראבלעמען ווערן בס"ד געלעזט.
צומאל א קינד דארף נאר האבן גוטע גלעזער, אבער עס איז נישט פשוט גיין צום דאקטאר פאר א פרעסקריבשאן. לאמיר זאגן א קינד איז "פאר-סייטעד farsighted", ער קען זייער גוט זעהן פונדערווייטנס, אבער נאנט זעט ער שווער. נו, ווי קען ער זיך אויסלערנען א"ב און עברי אויב נאך צוויי מינוט אריינקוקן ווערן די אויגן אפגעמוטשעט? וועלן מענטשן זאגן, אז אויב ער האט "פלאס" גלעזער וועט ער נישט קענען זעהן ווייט, אדער מאכן א "בייפאוקל" גלעזער, אבער דאס איז נישט אלעמאל ריכטיג. אז מען האט די "ריכטיגע" פרעסקריבשאן, למשל פלאס 2. 50 , אז ער זאל זעהן גוט פון נאנט, קען ער נאך אלץ זעהן גוט פון דערווייטנס, נאר נישט אזוי פערפעקט ווי אן די גלעזער. דאס הייסט, געווענליך זעהט ער ווייט "בעסער ווי 20/20" און מיט די פלאס גלעזער וועט ער זעהן ווייט אביסל ווייניגער פערפעקט, ווי א געווענליכער מענטש.
אה, איצט פארשטיי איך פארוואס קינדער מיט "פלאס" פרעסקריבשאנס קוקן ארויס העכער די גלעזער, ווייל אזוי זעהן זיי בעסער?
נישט אינגאנצן. ווי געזאגט, קענען זיי זעהן פונדערווייטנס געהעריג מיט די גלעזער, אבער ארויסקוקנדיג זעהן זיי פארט בעסער און שארפער, וויבאלד נאטורליך קענען זיי קוקן ווייטנס בעסער ווי געווענליך. אדער קען ער ארויסקוקן ווייל דאס קינד האט פשוט נישט באקומען די ריכטיגע גלעזער און ער קען באמת נישט גוט זעהן פונדערווייטנס דורך די גלאז.
סתם ביי-פאוקל גלעזער איז נישט אלעמאל די בעסטע זאך פאר קינדער, ווייל אז די אויג דארף קוקן נאר אין א באגרעניצטע חלק פון די גלאז ביי אנדערע פונקציעס, טוט עס אנשטרענגען די אויג.
אפטמאל ווען מען וויל נוצן "ביי-פאוקעל" אדער פאר נאך ערליי אויגן פראבלעמען, קען מען נוצן "פריזם".
ווארט, נאר ווארט... עס איז א שווערע דעבאטע, יא פריזם, נישט פריזם, לאנדאן, ניו דזשערזי, ניו יארק, איך גלייב נישט איר ווילט אריינטאנצן אין די קאנטראווערסיע...
בכלל נישט, האט נישט מורא. כ'וועל עס מאכן אין געציילטע ווערטער. די גאנצע יסוד פון "פריזם" איז צו ברעכן די גראדע זעה-ליניע, די שטראלן פון ליכטיגקייט וואס קומען צום אויג, און עס איינבייגן אינמיטן. אין אמת'ן האט יעדע גלעזער "פריזם", ווייל אז מען רוקט די גלעזער צו קוקן ביי די זייטיגע חלק, נישט אינמיטן ווי געווענליך, וועט מען זעהן די סצענע רוקט זיך ארויף אדער אראפ. די קונץ פון מאכן "פריזם" ספעציעל צו העלפן די אויגן, איז, צו מאכן אז די "צענטער פונקט" פון די גלעזער, וואו די אויגן קוקן ארויס געווענליך, זאל האבן די "פריזם אפעקט" פון רוקן די סצענע אנדערש ווי עס איז באמת.
און וואס האט מען דערפון?
אז די אותיות, אדער סצענעס, וואס די אויגן זעהן, ווערן גערוקט פון זייער אמת'דיגע פאזיציע, לויט ווי עס פאדערט זיך, צו רעכטס, צו לינקס, ארויף אדער אראפ.
למשל, אויב א קינד'ס אויגן "טרעקינג" ארבייטן נישט "צוזאמען", ד"ה, ווי דערמאנט, זייער זעה-פונקט ווערט צעשפרייט אדער צו שטארק צוזאמבאהאפטן, וואס מאכט זעהן "בלארי" אדער "דאבל וויזשאן", קען מען דערגיין אין וועלכע ריכטונג די אויגן ווערן פארקירעוועט, און אזוי שטעלט מען אויס פריזם" אויף די צוויי גלעזער פארקערט איינס פונעם אנדערן. למשל אין פאל וועגן די זעה-פונקטן גייען פונאנדער, לייגט מען א פריזם אין רעכטן גלאז וואס בייגט די סצענע אביסל לינקס, און די פריזם פון לינקן גלאז וועט בייגן די סצענע אביסל רעכטס, וועלן זיך די צוויי זעה-פונקטן צוזאמקומען אין ריכטיגן ליניע. די זעלבע פארקערט. אויך קענען טייל אויגן פראבלעמען געהאלפן מערן מיט א פריזם אויף "אראפ", דאס מיינט, מען בייגט די סצענעס אויף אראפ, און דאס מאכט פאר די אויגן צו זעהן ווערטער אביסל בעסער. אגב, ביי קינדער מיט אוטיזם זענען דא וואס האלטן פון לייגן א "פריזם" אויף ארויף, צו "הייבן" די סצענע אביסל אויפץ שטאפל פון "פנים אל פנים", און אזוי, דארף עס צו הייסן, ווערט אביסל פארבעסערט די סאציעלע קאמיוניקאציע פונעם קינד מיט אנדערע, זיי ווערן אביסל "נאנטער צו די דרויסנדיגע וועלט", אזוי צו זאגן. אין זעלטענע פאלן מאכט מען א מער קאמפליצירטע "פריזם" נאר אויף א "חלק" פון די גלאז, אז נאר ווען די אויג קוקט אויף א געוויסע "ווינקל" פון די גלאז זאל דארט זיין א "פריזם" צוליב א געוויסע צוועק וואס איז שייך נאר ביי יענעם ווינקל, אבער דאס איז זייער קאמפליצירט, זייער טייער און אויך קאנטראווערסיעל.
בקיצור, דאס איז "פריזם" אויפ'ן שפיץ גאפל. ווי באקאנט, זענען דא גרויסע חילוקי דעות און שיטות צווישן אויגן דאקטוירים איבער די פרטי פרטים, און דא איז נישט די פלאץ אריינצוגיין טיפער אין דעם ענין.
למעשה, קען "פריזם" זיין אנשטאט טעראפי?
געווענליך נישט, אבער אין געוויסע פעלער יא. רוב מאל דארף מען "וויזשאן טעראפי" און אסאך מאל קען "פריזם" העלפן דערמיט.
"וויזשאן טעראפי" דארף אן אויגן דאקטאר וואס זאל טעסטן פראפעסיאנעל די אויגן און זאגן וואס מען דארף טאן. אבער רוב מאל וועט דער דאקטאר זעהן דעם קינד נאר איינמאל, "אדער איינמאל אין לאנגע צייט, און ער הייסט מאכן "היים-ארבייט" יעדן טאג, אדער 2-3 מאל א מאך. דאס איז די הויפט זאך וואס איך טו, די "היים ארבייט" סעסיעס צו אימפלעמענטירן וואס דער דאקטאר הייסט טאן. אין אמת'ן קענען טאטע און מאמע טאן די זעלבע זאך ווי איך, אבער געווענליך דארף מען ספעציעלע געצייג און אפאראטן דערפאר, און אויך בין איך גוט טרענירט אין דעם ספעציפישן פאך.
בכלל, ביי טעראפי און/אדער פריזם דארף מען אייניג געדענקן צו פאלגן דעם דאקטאר און אויספאלגן פונקטליך וואס צו טאן, ווייל אז מען האלט נישט אן די רעגלמעסיגע סדר וואס דער דאקטאר האט געהייסן איינפירן, קען מען צוריקפאלן. די זעלבע איז ביי "עקסערסייזעס" צו העלפן "סאונד פראסעסינג" און אזוי ווייטער ביי אנדערע זאכן.
גוט, לאמיר גיין צו "אודיטארי פראסעסינג" הילף מעגליכקייטן.
ביי "אודיטארי פראסעסינג" פראבלעמען, צי די אויער "פראסעסד" נישט א געוויסע קלאנג, צי ער געדענקט נישט די "נאמען" פונעם קלאנג, איז די הילף צו אויסשארפן די חוש פון דערהערן און געדענקן די קלאנגען פון די אותיות פונקטליך. טייל זאגן אז אויב מ'קען נישט לערנען "אלף בית" אויפ'ן געווענליך אופן, זאל מען לערנען אנדערש, און , איבערהיפן - בעסער געזאגט "אויסקרויזן" - די שוואכקייטן. רוב האלטן נישט פון דעם, אבער, ווייל סוף כל סוף, אן קענען די קלאנגען פון אותיות קען מען נישט געהעריג פונקציאנירן און מען וועט זיך אנהאקערן דערינען פריער אדער שפעטער. מ'קען פארבעסערן די "אודיטארי פראסעסינג" דורך, למשל, פארשידענע מעטאדן וואס מאכט דעם קינד קאנצענטרירן זיין מוח דוקא אויף דיפערענצן צווישן "ד" און "ט", צווישן "ב" און "פ". צעביסלעך וועט זיך דאס-קינד דערלערנען די איידעלע דיפערענצן צווישן די קלאנגען. דער ציל פון די מעטאדן איז צו אויפארבייטן די קאמיוניקאציע צווישן די אויער נערווען און דער מוח (auditory pathways).
עס זענען דא פלעצער און פראגראמען וואס טוען דאס מיט פארשידענע מעטאדן, מיט גוטע רעזולטאטן, אבער דאס איז נישט געאייגענט צו דערמאנען דא.
וואס טוט מען פאר "עי. די. די". און-אדער "עי. די. עיטש. די".?
דאס איז א מסכת פאר זיך, און מיר וועלן נאך צוריק קומען דערצו אי"ה.
וואס זאגט איר צום שלוס?
דער יסוד איז, כאפן פראבלעמען ווי פריער, אזוי זענען די מעגליכקייטן צו העלפן בס"ד אסאך בעסער און דויערן שנעלער.
(דער ארטיקל איז ערשינען אין די "המספיק גאזעט" אין די חשון-כסלו תשע"ד אויסגאבע, דער ארטיקל איז געדרוקט געווארן דארט אלס א "באצאלטע ארטיקל" צוגעשטעלט דורך "בוחן". 845-781-4177.
שטייענדיג גאנץ אנהויב פונעם לערן יאר, האבן מיר אראנדזשירט א גאר גרונטליכע, קיינמאל-בעפאר-אויסגעשמועסטע, אינטערוויו איבער אקטועלע פראבלעמען וואס שאפן זיך ביי קינדער אין געביטן פון "ליינען", און די אורזאכן אדער קאנסעקווענצן דערפון וואס גייען אריין אין פיל אנדערע געביטן אויסער ליינען, ווי זעהן, הערן, פארשטיין, און נאך, ווי מען וועט זעהן אין לויף פונעם אינטערוויו.
ויהיו נא אמרינו לרצון לפני אדון כל.
ערשטנט, וואס איז דער יסוד פון אייער ארבייט?
דער יסוד פון אונזער הילף איז צעטיילט אויף דריי, 1) אפשאצן און דיאגנאזן, 2) העלפן לעזן אדער פארבעסערן דיאגנאזירטע פראבלעמען, און 3) זעלבסטשטענדיגע ראט.
וואס איז די יונגסטע יארגאנג ווען מען קען שוין כאפן א קריאה פראבלעם?
אז א קינד האט א ליינען פראבלעם, קען מען דאס אסאך מאל אויפמערקן ביים לערנען די "אלף בית". ליידער מוז מען זאגן, אז אפילו מ'קען עס כאפן אזוי פרי, קען צומאל זיין מען זאל עס נישט כאפן, אפגעזען וואט די סיבה זאל זיין, ביז שפעט און גאר שפעט, אפילו נאך די בר מצוה...! די יסוד היסודות פון פארריכטן פראבלעמען, איז זיי צו כאפן ווי פריער.
צומאל קומט דער פראבלעס ארויס ביי "נקודות", וואס זיי קענען נישט אויפכאפן. אמאל ביים צוזאמשטעלן אפאר אותיות פאר איין ווארט, אדער ביים צוזאמשטעלן אפאר ווערטער אין א פסוק, זאץ. אמאל קומט ערשט ארויס די , שוועריגקייט ביים ליינען "אסאך" מאל פריער האט מען זיך נאך געקענט ספראווען. צומאל קומט עס ארויס הערשט שפעטער ביים לערנען גמרא, וואס איז יסודות'דיג אנדערש פון חומש רש"י און אפילו משניות, אז דעמאלט ווערט שוין וויכטיג "הבנה" צום "ליינען", און ערשט דעמאלט ווערט מען פארהאנקערט. יעדע שטאפל פון די אויסגערעכנטע האבן אויך פרטי פרטים (למשל, נאר ביי רש"י אותיות, נאר ביי אידיש), וואס מ'קען פשוט נישט אויסרעכענען דא צוליב מאנגעל אין פלאץ.
דא האבן מיר 5 לעוועלס, וואט איר קענט גוט אראפלייגן. אבער עלטערן פארשטייען נישט די פרטים. טא וויאזוי קומען זיי אן צו זוכן הילף?
זיי קענען טאקע נישט די זאך אלס "פינעף שטאפלען", אבער עלטערן זענען די בעסטע מבינים אויף זייערע קינדער, און זיי קענען אויפכאפן ד'עם פראבלעם ביי די ערשטע געלעגנהייט, ווי געזאגט פריער.
וואס טוט איר ערשט ווען א קינד קומט אריין צום ערשטן מאל?
קינדער ווערען געברענגט ביי פארשידענע יארגענג און אייגענארטיגע שטאפלען.
די ערשטע זאך וואס איך טו איז, איך גיב פאר'ן קינד צו זאגן א שטיקל פון "סליחות". די עברי איז נישט באקאנט פאר'ן קינד, אבער נישט צו שווער, עס האט אסאך "באקאנטע" ווערטער אבער די אויסשטעל איז "אנדערש", און האט נקודות. דאס גיט א היבשע בילד וואו דאס קינד האלט מיט עברי און ליינען.
אגב, זענען פארהאן קינדער וואס וועלן זאגן "סליחות" בעסער ווי "ברוך שאמר", ווייל ביים טעגליכן דאווענען האבן זיי איינגע'חזר'ט גרייזן, און ביי סליחות וועלן זיי זאגן גוט. אבער רוב זענען פארקערט.
אמאל זעהט מען דאס קינד זאגט זייער שטאט, אן גרייזן, אבער שטאט. א קינד קען זאגן שנעל, אבער אויסלאזן א ווארט אדער א שורה. אמאל קען א קינד טוישן נקודות אבער נישט אותיות. און אמאל קען מען טוישן די "קלאנג" פון אן אות, למשל ארויסזאגן א "פ" אלס "ב".
אז מען זעהט בערך וויאזוי דאס קינד זאגט דעם קאפיטל סליחות, הייבט מען אן צו פארשטיין אין וועלכע ריכטונג צו גיין ווייטער און ווי מען דארף מער גרונטליך אנאליזירן. [אגב, אונזערע טעסטן ווערן געמאכט מיט ספעציעלע אכטונג נישט צו פרעזענטירן פרעמדע אדער אומאויסגעהאלטענע בילדער און באגריפן, עס זאל זיין מער אויסגעהאלטן לויט א היימישע ערליכע חינוך און אויפפאסונגען.]
רעכנט אויס אפאר סארט גרייזן וואט מען כאפט ביים שטיקל סליחות, און אויף וואט זיי טוען אנצייגן?
איך וועל אייך געבן עטליכע ביישפילן, אבער פון דעם אליינס קען מען אנפילן א בוך.
"אודיטארי"
אז דאס קינד מאכט גרייזן וואס איז פארבינדן מיט "אודיטארי-סאונד פראסעסינג", וועט מען טעסטן אויף דעם מער גרונטליך. למשל, א קינד, ביים לעתען מיט'ן טאטן פרשת שופטים דעם פסוק "כי השוחד יעור עיני חכמים", האט ער געזאגט אז מען טאר נישט נעמען שוחד ווייל א "שוחט מאכט בלוטן". דאס קינד קען ליעען, האט א גוטע המה, אבער ער קען נישט גוט הערן אדער פראסעסן די אפקלאנג פון אותיות, האט ער געהערט "שוחד" מיט א "טית", און "בלינד" אלס "בלוט", און ער האט שוין געמאכט א פיינעם פשט'ל וויאזוי דאס שטימט... דאס קינד האט א שוואכקייט אין "פאונעטיק phonetic סאונד פראסעסינג". מען מוז דאס העלפן ווי שנעלער, ווייל מ'קען נישט אזוי פארשטיין קיין ווערטער וואס דארף הבנה. די שוואכקייט וועט זיך געווענדליך אנזעהן ביי די סליחות שטיקל.
"וויזשאן / וויזשועל פראסעסינג"
אדער, למשל, א קינד וועט טוישן א "כף" פאר א "בית", אדער גימל מיט נון, א טויש אין צורת האות, ווייסט מען דאס קינד האט א "וויזשאן" פראבלעם, וואס קען צעטיילט ווערן אין מערערע סוב-קאטעגאריעס, בעיקר, די אויגן חלק, און די "וויזשאן פערסעפשאן־פראסעסינג" חלק. ביי דעם קינד וועט מען טעסטן ווייטער אויף דעם געביט, ד"ה, וויאזוי ליינט ער בילדער, פארמען, סצענעס.
אין "וויזשועל פערסעפשאן" זענען אויך דא סוב-גרופעס, ווי "וויזשועל מעמארי" אז מ'קען ליינען די ווארט-בילד גוט, אבער א מינוט נאכדעם האט מען עס פארגעסן, און די קומענדיגע מאל דארף מען נאכאמאל אנאליזירן די ווארט- בילד ווי מען וואלט עס געזען צום ערשטן מאל. אדער איז דא ווען די ווארט-בילד ווערט גוט געליינט אליינס, אבער מיט נאך ווערטער אדער בילדער ארום, ווערט ער שוין צומישט (וויזשועל פיגור גראונד). אדער "וויזשועל קלאוזשור", וואס מיינט אז געווענליך אויב מען זעהט "רוב" פון א ווארט אדער בילד קען דער מוח אליינס צוטרעפן די פעלנדע חלק, אדער א קינד מיט שוואכקייט דערינען אפילו ער זעהט 6 אותיות פון א ווארט מיט 7 אותיות, וועט ער בשום אופן נישט קענען אויסמאכן די זיבעטע. ביי די צוויי ביישפילן מאכט עס דעם קינד ליינען גאר, גאר שטייט, און שלעפט אראפ דעם קינד מיט קענען מיטהאלטן די לימודים.
אדער איז דא "סיקווענשאל מעמארי", די "רייע" אין וואס מען זעהט די אותיות און ווערטער. א קינד מיט דעם וועט "פליפן" אותיות, למשל, מלך, וועט ער זאגן למך. "וויזשועל פראסעסינג" האט נאך אסאך איינצלהייטן, און דא האבן מיר נאר אנגעכאפט עטליכע.
"וויזשועל פראסעסינג" – "ספעישעל עוועירנעס"
עס וועט זיין שווער צו גלייבן דעם פראבלעם וואס איך גיי יעצט זאגן! אז א קינד זאל זיין צוטומעלט און זאל נישט וויסן אדער נישט קענען אפטיילן רעכטס, לינקס, ארויף, אראפ, אד"ג. דאס איז אבער א ביטערע מציאות פאר אסאך קינדער, אז זיי זענען צעמישט אין "ספעישעל" קאארדינעישאן, און ריכטונגען טוען ביי זיי שוואך עקזיסטירן. אז איד פרעג דעם קינד אויף א סימבאל פון רעכטס, וועט ער קענען זאגן עס איז לינקס. אויף ארויף, וועט ער זאגן אראפ. אדער פארקערט.
דאס קלאפט אויס שרעקליך אויף עברי, ערשטנס, ווייל די שורה גייט רעכטס צו לינקס, אראפ א שורה און ווייטער רעכטס צו לינקס. אז די קינד האט נישט קיין "ספעישל" קאארדינעישאן, קען ער נישט מיטהאלטן די פלוס פון די ווערטער. און נאך מער, עס קלאפט אויס אויף די ווערטער און אותיות זעלבסט. ער קען למשל שרייבן אן "אלף" נישט גראד, נאר געדרייט אויף 90 דעגרי רעכטס אדער לינקס, און ער האט נישט קיין אהנונג וואס איז אפילו שלעכט דערמיט. אין קורצן, די "סטאבילע-פלאץ-אויסשטעל" פון אן אות, ווארט, סצענע, האט ביי זיי נישט קיין באדייט.
א מינוט, אויב אזוי, קען ער דאך ניטאמאל פארשטייין דעם חילוק צווישן "שׁין" און "שׂין", אדער צווישן "שוא" און "צירי", ווייל דער חילוק איז דאך נאר פון א האלבע צענטימעטער רעכטס־לינקס אדער צוויי פינטלעך שטייענדיג צי ליגנדיג?
אהא! גערעכט!
וועגן דעם זאג איך אייך, אז פון זאגן איין קאפיטל סליחות קען מען זעהן אזוי סאך. כ'וועל אייך אפילו זאגן א סוד, אז רוב מאל ווען עלטערן קומען אריין צו מיר אפצושאצן א קינד, האב איך א מנהג צו בעטן זיי זאלן מיר גארנישט זאגן פארדעם, אזוי ארום וועל איך קענען זעהן אלעס נייטראל פונעם זאגן די עברי פונעם סליחות.
נאך מער, ווען איך זעה א גרעסער קינד מיט אזא סארט פראבלעם, וועל איך פרעגן די עלטערן אז לכאורה האט זיך דער פראבלעם שוין אנגעהויבן ביי "אלף בית" אדער ביי די נקודות. 80-90 פראצענט וועלן זאגן אז יא. און אויב זיי זאגן אנדערש, איז שטארק מעגליך אז עס איז פשוט פארפאסט אדער איגנארירט געווארן דורך די עלטערן, אדער מלמדים-לערערינס, אדער ביידע.
"וויזשאן" פיזיש
אנדערע אויגן ליינען פראבלעמען זענען מער פיזיש, ווי אויגן "סעקעידס", אז דאס קינד קען נישט געהעריג רוקן די "אויגן" צוזאמען לויט די ווערטער און שורות, נאר ער דארף דרייען דעם גאנצן קאפ. אדער איז דא אז די אויגן רוקן זיך פשוט נישט גלאטיק, נאר שטומפיג, אומאייניג, דאס איז א מוטשעניש, און נאך א קורצע צייט וועט דער קינד זיך נישט קענען ווייטער האלטן מיט דעם, און ער וועט אויסלאזן ווערטער און-אדער שורות. גראדע, ביי דעם, קען צומאל זיין גרינגער ביי חומש אדער גמרא עברי ווייל מען דארף האלטן - קאפ צו פארשטיין וואס מען לערנט, וועט ער גרינגער מיטהאלטן די פלוס פון ווערטער און שורות, אבער אין יונגערע כיתות וואו מען לערנט נאך "ווארט ביי ווארט" אן "פארשטאנד", וועט עס מער אויסקלאפן, ווייל ער שפירט נישט אזא סתירה צווישן "פשט" און די אויסגעלאזטע שורות. אבער ווי געזאגט איז דאס אין יעדן עלטער א שווערע מוטשעניש און א גרויסע שטער צו קענען לערנען.
דאס איז אנדערש ווי "אויגן טרעקינג" וואס איז מיטהאלטן א זאך וואס באוועגט זיך, למשל, נאכקוקן א פליג אין די לופט. די אויגן זענען אויפ'ן פלאץ, און קוקן אויף א זאך וואס פארט. די אנדערע חלק איז א סטאבילע זאך, ווי א ווארט אויף פאפיר, און די אויגן דארפן זיך באוועגן. אויף ביידע איז דא טעראפי, ווי באלד געשמועסט.
נאך א זאך איז "קאנווערזשענס" פראבלעמען, אז די אויגן פאר זיך ליינען גוט, אבער "צוזאמעך" ליינען זיי נישט גוט, ווייל די אויגן זעה-קראפט קומען זיך נישט "צוזאמען" ביים זעלבן פונקט. דאס קען מאכן קאפ-ווייטאג ביים ליינען, און מען זאל באקומען "בלארי" אדער "דאבל וויזשאן".
"לענס אקאמאדעישאן" אז די "לענס" אין די אויג, מאס טוישט זין יעדע סעקונדע אין טיפקייט, לויט די סצענע וואס די אויגן זעהט. אבער אויך צווישן ליינען א צעטל 3 פוס פונעם אויג, און ליינען א בוך 3 אינטשעס ווייטער, טוישט זיד די "לענס" אין די דיקקייט זייער דראמאטיש (יא, ווי די zoom פון א קאמערע, וואס איז טאקע נאכגעמאכט פון דעם), צו אקאמאדירן די זעה-קראפט לויט מאס מען זעהט אויפ'ן סעקונדע. פארהאן קינדער וואס זייער אויג שטעלט זיך נישט צו אויטאמאטיש צו די נויטיגע לענס "סעטינג", און עס דויערט א וויילע ביז די אויג איז גוט פאר וואס עס זעהט איצט. דאס איז א שווערע פראבלעם, ווייל אז דער קינד קוקט , א סעקונדע אויפ'ן מלמד, קען ער נישט זעהן די ווערטער אין חומש אדער גמרא פאר די קומענדיגע פאר סעקונדען אדער ־ אפילו לענגער. און די זעלבע פארקערט.
נאך מער: אויפ'ן בלאט גמרא, אפילו ביים געבן א בליק אויף א רגע פון גמרא עברי ביז די רש"י אותיות, קען אויך אויסקלאפן די "לענס דעפיציט" פראבלעם.
און אין דעם אליינס זענען אויך דא פרטי פרטים. פארהאן ווען די לענס ארבייט גוט אבער עס מאכן זיד "ספעזמס" וואס שטערט שטארק דעם ענין פון צייט צו צייט, און פארהאן ווען עס איז א כראנישע אומאויפהערליכע פראבלעם. צו דעם איז דא טעראפי, צו אויפוועקן די "לענס" עס זאל ארבייטן געהעריג.
אגב, ביי דעם "לענס" פראבלעם שטעלט זיך אויס, אז דאס קינד קען בעסער דאס לערנען אויסנווייניג ווי אינעווייניג וואס פאסירט אויך ביי אנדערע ספעציפישע פראבלעמען). ער וועט זיין שוואך אין עברי, סיי וואס "אינווייניג", און דאווענען בלויז פון הערן די קלאנגען... ביים "איבערזאגן" וועט זיין א פראבלעם, אבער ביים "פארהערן" וועט דאס קינד, געווענליך קלוג, אזויפיל נאכזאגן פון זכרון אז מען מעט איבערלעבן דעם פארהער בדרך כלל. אבער, ווי געזאגט, איז עס אן ערנסטער פראבלעם וואס דארף באהאנדלט ווערן.
בעפאר מיר גייען רעדן פון הילף מעגליכקייטן, וויל איך פרעגן א שווערע שאלה וואס אסאך מענטשן וואלטן געפרעגט: אויב איר זאגט וואס דער פראבלעם איז, און איר זאגט אויך וואס די הילף דארף זיין, האט איר דאך אן אינטערעסע אין טרעפן פראבלעמען און הילף מעגליכקייטן וואס איר פארדינט דערפון? וויאזוי פארמיידט איר אזא "בייעס" פון "קאלירן" אייער אפשאצונגען און דיאגנאזן?
גוט געפרעגט, און איך האב הנאה פון די אפענע שפראך. אדרבה, איך וועל זאגן קלארע ווערטער. יא, איך קען טאן טעראפי פאר די פראבלעמען וואס איך דיאנגאז, אבער אן דעם עס זאל שטעלן א "בייעס".
ערשטנס, רוב דיאגנאזן וואס איך טרעף ביי קינדער טו איך בכלל נישט קיין טעראפי אויף זיי. איך טו נאר רעקאמאנדירן וואס איז גוט צו טאן, און דאס ווארט געטאן דורך אנדערע, אן קיין שום פארבינדונג צו מיר.
צווייטנס, א גרויסע חלק פון קינדער וואס קומען צו מיר פאר אפשאצונגען און דיאגנאזן, וואוינען אין ברוקלין אדער סיי וואו אינדרויסן פון קרית יואל, וואס מיינט אז איך גיי בכלל נישט טאן טעראפי מיט זיי. די קינדער קומען צו מיר צו זעהן וואס דער פראבלעם איז, און נאכדעם וואס מיר העלפן דערגיין די "פארוואס?" העלפן מיר געבן ראט אויף הילף מעגליכקייטן אין זייער געגנט.
דריטנס, איך נעם נישט קיין קאמישאן אדער סיי וועלכע טובת הנאה פון אדרעסן צו וועמען איך שיק פאר טעראפי אדער סיי וועלכע הילף. עס איז אן אפענער פאקט וואס יעדער קען עדות זאגן דערויף.
פערטנס, אויב עס קומט א פאל וואס איך שיק פאר הילף ביי א פלאץ אדער פראגראם וואט קען מיר ברענגען א טובת הנאה, זאג איך עס קלאר און אפען גאנץ אנהויב, און פארשטייט זיך די עלטערן האבן די פולסטע ברירה וועלכע שריט צו נעמען לויט זייער החלטה.
א רגע, איר האט נאך גארנישט געזאגט וועגן "עי. די. עיטש. די". - דאס קענט איר אויך זעהן אויף א קאפיטל סליחות?
געווענליך יא. נישט דוקא אין די עברי, נאר וויאזוי ער זאגט. ער קען זאגן אן טראכטן, זיין מח שוועבט איהם, אימפולסיוו. אדער קען ער זיין אומרואיג די גאנצע צייט, רוקט זיך ארום, קען נישט איינזיצן. אויב מען זעהט דאס, דעמאלט גייט מען אריין אין מער טעסטן אויף "עי. די. עיטש. די".
און וואס איז דער דיפערענץ צווישן "עי. די. עיטש. די". און "עי. די. די".?
די ערשטע איז א "הייפער" סארט, דאס קינד איז ווילד, נערוועז, אומרואיג, שפרינגט ארום. די צווייטע איז א "שטילע" סארט, פאר'חלומ'ט, קען נישט צולייגן קאפ אויף מער ווי געציילטע סעקונדען אדער מינוטן. דער יסוד ביי ביידע איז, א דעפיציט אין צולייגן קאפ. ביים ערשטן קומט צו די "הייפער" חלק, אז ער קען נישט צולייגן קאפ ווייל די קאפ פליעט אויף מערערע פלעצער אן אויפהער. די ערשטע דארף מען "בארואיגן", די צווייטע דארף מען "אויפוועקן". אינטערעסאנט איז, אין פאל מען ברויך זיך באנוצן מיט מעדיצין, אז פאר ביידע זאכן נוצט מען געווענליך - אבער נישט אלץ - די זעלבע מעדיצין.
אין דעם ענין זענען פארהאן זאכן וואס מענטשן זענען אומקלאר דערינען. עס איז זייער גרינג פאר א טאטן וואס פארהערט זיין קינד, און ער קען נישט ווי עס דארף צו זיין, און ער איז אביסל נערוועז אויך ־ אז דער טאטע זאל געבן א שטעמפל אפ "עי. די. עיטש. די". עס גייט אבער נישט אזוי. מען קען נישע מאכן אזא דיאגנאז אן פראפעסיאנאלע און נייטראלע טעסטינג וואס קוקן ספעציפיש אריין אין די "אטענשאן דעפיציט" פונעם קינד, אפגעזען פון דרויסנדיגע סימפטאמען, אפגעזען וויאזוי ער לערנט אדער פירט זיך אויף. ווידעראום פארקערט אויך, מען קען נישט אויסשליסן דעם דיאגנאז דורך דעם פאקט אז דאס קינד קען זיך גוט קאנצענטרירן אויף א שפילצייג.
דעריבער אז מען פארדעכטיגט דאס, דארף מען געבן א "נייטראלע" טעסט אן קוקן אויף די סימפטאמען. למשל, איין טעסט טוט פרובירן דאס קינד אויף אן אויפגאבע וואס איז ריין פון סיי וועלכע זכרון, אינטעליגענץ, געדולד, שמיעה, ראי', ספיטש, שפראך, אדער סיי וואס, און עס קאנצענטרירט דעם קינד'ס מוח אויסשליסליך אויף "אטענשאן". נאר דארט קען מען זעהן צי דאס קינד האט "עי. עי. די. [עיטש. ] די " אדער נישט.
וואס נאך קענסטו טרעפן ביים קינד וואס זאגט דעם שטיקל סליחות?
פארהאן קינדער וואס קענען נישט געהעריג ארויסגעבן (expressive) שפראך. זיי אליינס הערן און ליינען גוט און פארשטייען אלעס וואס זיי לערנען, אבער ער קען נישט ארויסגעבן די אינפארמאציע.
אדער קען אריינקומען "ארעל מאטאר סקילס", די פיזישע קענטעניס פון באוועגן די נויטיגע מוסקעלן אין מויל, צינג און האלז ארויסצוברענגען ווערטער. פארהאן קינדער וואס האבן א שוואכקייט אין דעם, אויך גערופן "ארטיקולעישאן". אין דעם אליינס איז אויך דא דריי סארט, איינס, וואס מען כאפט : געווענליך שנעל, אז דאס קינד רעדט אומקלאר, ווייל די "מוצאות הפה" ווערן נישט קאארדינירט ריכטיג. אדער איז דא אז די ווארט אליינס ווערט ארויסגעזאגט פיץ, אבער נאר ביים זאגן שטייטליך. אז מען גייט אביסל שנעל, מעלן די ווערטער מערן פארהאנקערט. אדער די דריטע זאך, אז דאס קינד קען אפטמאל זיך פשוט נישט צוזאמנעמען מיט די נויטיגע "ארעל" קאנצענטראציע ארויסצוזאגן ווערטער וואס ווערן פארלאנגט.
אזא פראבלעם קען אויסקלאפן זייער שווער. דאס קינד וויל זאגן עברי, אבער ער קען נישט, פיזיש מיט'ן מויל, און ווערט פארהאנקערט. נאך מער איז עס פראבלעמאטיש ביי העכערע כיתות ווען מען דארף "איבערזאגן", און מען ווערט געשטעלט צום "פארהער".
איצט לאמיר אריבערגיין צו הילף מעגליכקייטן. מען האט שוין פונקטליך ארויס וואס גייט פאר מיט'ן קינד, וואס טוט מען יעצט, תכלית?
99 פראצענט פון די שוואכקייטן וואס מיר האבן דערמאנט קענען בס"ד פארראכטן מערן, טייל דערפון מיט אסאך הארעוואניע און חזרה, במשך חדשים אדער אפילו יארן.
לאמיר זעהן למשל די "ספעישעל" שוואכקייט פון "וויזשועל פראסעסינג". ביי אזא קינד, מיט אסאך חזרה און הילף, וועט ער זיך סוף כל סוף אויסלערנען "אלף בית" און עברי, אפילו נאטורליך קען ער נישט פארשטיין די חילוק פון צירי און שוא, אבער וויבאלד מען האט עס אזויפיל אריינגעבאקן אינעם קינד, באגלייט מיט פרשה צעטעלעך, בילדער, און וואס נישט, איז עס מיט גרויס פלאג ענדליך אריין אין מוח. און ווען עס קומט צו ווערטער אן נקודות, ווי גמרא, וועט מען זיך ווידער טרעפן ביים פראבלעם. ממילא וועט מען דארפן אריינלייגן אסאך כוחות אויפצוארבייטן דאס ליינען ווערטער אן נקודות. עס איז שווער, אבער מ'קען עס דורכפירן בס"ד.
ווען א קינד'ס אויג קען נישט קיין "פארעמס", אדער ווערט צעמישט צווישן צוויי ענליכע פארעמס, און קען דעריבער נישט "פארשטיין" די חילוק צווישן א "ב" און א "ב", זענען דא מעטאדן (טייל מער אנגענומען, טייל ווייניגער), וואס מען בויעט אויף די חוש פון "וויזשועל פראסעסינג", און די פראבלעמען ווערן בס"ד געלעזט.
צומאל א קינד דארף נאר האבן גוטע גלעזער, אבער עס איז נישט פשוט גיין צום דאקטאר פאר א פרעסקריבשאן. לאמיר זאגן א קינד איז "פאר-סייטעד farsighted", ער קען זייער גוט זעהן פונדערווייטנס, אבער נאנט זעט ער שווער. נו, ווי קען ער זיך אויסלערנען א"ב און עברי אויב נאך צוויי מינוט אריינקוקן ווערן די אויגן אפגעמוטשעט? וועלן מענטשן זאגן, אז אויב ער האט "פלאס" גלעזער וועט ער נישט קענען זעהן ווייט, אדער מאכן א "בייפאוקל" גלעזער, אבער דאס איז נישט אלעמאל ריכטיג. אז מען האט די "ריכטיגע" פרעסקריבשאן, למשל פלאס 2. 50 , אז ער זאל זעהן גוט פון נאנט, קען ער נאך אלץ זעהן גוט פון דערווייטנס, נאר נישט אזוי פערפעקט ווי אן די גלעזער. דאס הייסט, געווענליך זעהט ער ווייט "בעסער ווי 20/20" און מיט די פלאס גלעזער וועט ער זעהן ווייט אביסל ווייניגער פערפעקט, ווי א געווענליכער מענטש.
אה, איצט פארשטיי איך פארוואס קינדער מיט "פלאס" פרעסקריבשאנס קוקן ארויס העכער די גלעזער, ווייל אזוי זעהן זיי בעסער?
נישט אינגאנצן. ווי געזאגט, קענען זיי זעהן פונדערווייטנס געהעריג מיט די גלעזער, אבער ארויסקוקנדיג זעהן זיי פארט בעסער און שארפער, וויבאלד נאטורליך קענען זיי קוקן ווייטנס בעסער ווי געווענליך. אדער קען ער ארויסקוקן ווייל דאס קינד האט פשוט נישט באקומען די ריכטיגע גלעזער און ער קען באמת נישט גוט זעהן פונדערווייטנס דורך די גלאז.
סתם ביי-פאוקל גלעזער איז נישט אלעמאל די בעסטע זאך פאר קינדער, ווייל אז די אויג דארף קוקן נאר אין א באגרעניצטע חלק פון די גלאז ביי אנדערע פונקציעס, טוט עס אנשטרענגען די אויג.
אפטמאל ווען מען וויל נוצן "ביי-פאוקעל" אדער פאר נאך ערליי אויגן פראבלעמען, קען מען נוצן "פריזם".
ווארט, נאר ווארט... עס איז א שווערע דעבאטע, יא פריזם, נישט פריזם, לאנדאן, ניו דזשערזי, ניו יארק, איך גלייב נישט איר ווילט אריינטאנצן אין די קאנטראווערסיע...
בכלל נישט, האט נישט מורא. כ'וועל עס מאכן אין געציילטע ווערטער. די גאנצע יסוד פון "פריזם" איז צו ברעכן די גראדע זעה-ליניע, די שטראלן פון ליכטיגקייט וואס קומען צום אויג, און עס איינבייגן אינמיטן. אין אמת'ן האט יעדע גלעזער "פריזם", ווייל אז מען רוקט די גלעזער צו קוקן ביי די זייטיגע חלק, נישט אינמיטן ווי געווענליך, וועט מען זעהן די סצענע רוקט זיך ארויף אדער אראפ. די קונץ פון מאכן "פריזם" ספעציעל צו העלפן די אויגן, איז, צו מאכן אז די "צענטער פונקט" פון די גלעזער, וואו די אויגן קוקן ארויס געווענליך, זאל האבן די "פריזם אפעקט" פון רוקן די סצענע אנדערש ווי עס איז באמת.
און וואס האט מען דערפון?
אז די אותיות, אדער סצענעס, וואס די אויגן זעהן, ווערן גערוקט פון זייער אמת'דיגע פאזיציע, לויט ווי עס פאדערט זיך, צו רעכטס, צו לינקס, ארויף אדער אראפ.
למשל, אויב א קינד'ס אויגן "טרעקינג" ארבייטן נישט "צוזאמען", ד"ה, ווי דערמאנט, זייער זעה-פונקט ווערט צעשפרייט אדער צו שטארק צוזאמבאהאפטן, וואס מאכט זעהן "בלארי" אדער "דאבל וויזשאן", קען מען דערגיין אין וועלכע ריכטונג די אויגן ווערן פארקירעוועט, און אזוי שטעלט מען אויס פריזם" אויף די צוויי גלעזער פארקערט איינס פונעם אנדערן. למשל אין פאל וועגן די זעה-פונקטן גייען פונאנדער, לייגט מען א פריזם אין רעכטן גלאז וואס בייגט די סצענע אביסל לינקס, און די פריזם פון לינקן גלאז וועט בייגן די סצענע אביסל רעכטס, וועלן זיך די צוויי זעה-פונקטן צוזאמקומען אין ריכטיגן ליניע. די זעלבע פארקערט. אויך קענען טייל אויגן פראבלעמען געהאלפן מערן מיט א פריזם אויף "אראפ", דאס מיינט, מען בייגט די סצענעס אויף אראפ, און דאס מאכט פאר די אויגן צו זעהן ווערטער אביסל בעסער. אגב, ביי קינדער מיט אוטיזם זענען דא וואס האלטן פון לייגן א "פריזם" אויף ארויף, צו "הייבן" די סצענע אביסל אויפץ שטאפל פון "פנים אל פנים", און אזוי, דארף עס צו הייסן, ווערט אביסל פארבעסערט די סאציעלע קאמיוניקאציע פונעם קינד מיט אנדערע, זיי ווערן אביסל "נאנטער צו די דרויסנדיגע וועלט", אזוי צו זאגן. אין זעלטענע פאלן מאכט מען א מער קאמפליצירטע "פריזם" נאר אויף א "חלק" פון די גלאז, אז נאר ווען די אויג קוקט אויף א געוויסע "ווינקל" פון די גלאז זאל דארט זיין א "פריזם" צוליב א געוויסע צוועק וואס איז שייך נאר ביי יענעם ווינקל, אבער דאס איז זייער קאמפליצירט, זייער טייער און אויך קאנטראווערסיעל.
בקיצור, דאס איז "פריזם" אויפ'ן שפיץ גאפל. ווי באקאנט, זענען דא גרויסע חילוקי דעות און שיטות צווישן אויגן דאקטוירים איבער די פרטי פרטים, און דא איז נישט די פלאץ אריינצוגיין טיפער אין דעם ענין.
למעשה, קען "פריזם" זיין אנשטאט טעראפי?
געווענליך נישט, אבער אין געוויסע פעלער יא. רוב מאל דארף מען "וויזשאן טעראפי" און אסאך מאל קען "פריזם" העלפן דערמיט.
"וויזשאן טעראפי" דארף אן אויגן דאקטאר וואס זאל טעסטן פראפעסיאנעל די אויגן און זאגן וואס מען דארף טאן. אבער רוב מאל וועט דער דאקטאר זעהן דעם קינד נאר איינמאל, "אדער איינמאל אין לאנגע צייט, און ער הייסט מאכן "היים-ארבייט" יעדן טאג, אדער 2-3 מאל א מאך. דאס איז די הויפט זאך וואס איך טו, די "היים ארבייט" סעסיעס צו אימפלעמענטירן וואס דער דאקטאר הייסט טאן. אין אמת'ן קענען טאטע און מאמע טאן די זעלבע זאך ווי איך, אבער געווענליך דארף מען ספעציעלע געצייג און אפאראטן דערפאר, און אויך בין איך גוט טרענירט אין דעם ספעציפישן פאך.
בכלל, ביי טעראפי און/אדער פריזם דארף מען אייניג געדענקן צו פאלגן דעם דאקטאר און אויספאלגן פונקטליך וואס צו טאן, ווייל אז מען האלט נישט אן די רעגלמעסיגע סדר וואס דער דאקטאר האט געהייסן איינפירן, קען מען צוריקפאלן. די זעלבע איז ביי "עקסערסייזעס" צו העלפן "סאונד פראסעסינג" און אזוי ווייטער ביי אנדערע זאכן.
גוט, לאמיר גיין צו "אודיטארי פראסעסינג" הילף מעגליכקייטן.
ביי "אודיטארי פראסעסינג" פראבלעמען, צי די אויער "פראסעסד" נישט א געוויסע קלאנג, צי ער געדענקט נישט די "נאמען" פונעם קלאנג, איז די הילף צו אויסשארפן די חוש פון דערהערן און געדענקן די קלאנגען פון די אותיות פונקטליך. טייל זאגן אז אויב מ'קען נישט לערנען "אלף בית" אויפ'ן געווענליך אופן, זאל מען לערנען אנדערש, און , איבערהיפן - בעסער געזאגט "אויסקרויזן" - די שוואכקייטן. רוב האלטן נישט פון דעם, אבער, ווייל סוף כל סוף, אן קענען די קלאנגען פון אותיות קען מען נישט געהעריג פונקציאנירן און מען וועט זיך אנהאקערן דערינען פריער אדער שפעטער. מ'קען פארבעסערן די "אודיטארי פראסעסינג" דורך, למשל, פארשידענע מעטאדן וואס מאכט דעם קינד קאנצענטרירן זיין מוח דוקא אויף דיפערענצן צווישן "ד" און "ט", צווישן "ב" און "פ". צעביסלעך וועט זיך דאס-קינד דערלערנען די איידעלע דיפערענצן צווישן די קלאנגען. דער ציל פון די מעטאדן איז צו אויפארבייטן די קאמיוניקאציע צווישן די אויער נערווען און דער מוח (auditory pathways).
עס זענען דא פלעצער און פראגראמען וואס טוען דאס מיט פארשידענע מעטאדן, מיט גוטע רעזולטאטן, אבער דאס איז נישט געאייגענט צו דערמאנען דא.
וואס טוט מען פאר "עי. די. די". און-אדער "עי. די. עיטש. די".?
דאס איז א מסכת פאר זיך, און מיר וועלן נאך צוריק קומען דערצו אי"ה.
וואס זאגט איר צום שלוס?
דער יסוד איז, כאפן פראבלעמען ווי פריער, אזוי זענען די מעגליכקייטן צו העלפן בס"ד אסאך בעסער און דויערן שנעלער.
Jacob Gestetner, M. S., NYS Bilingual Certification: Reading Teacher, Teacher of S. Ed., Teacher of the Visually Impaired and the Blind (TVI).
הוסף רשומת תגובה