פון הרב משה נחום קרויס

.

פארווארט

די וועלט פארציילט, איינמאל איז א גנב געכאפט געווארן ביי א גניבה. די געזעץ אין יענע קעניגרייך איז געווען אז ווען מ'האט געכאפט איינעם מיט גניבה איז געווען אחת דתו לתליה. די עונש זעהט אויס גאר הארב, אבער עד היום הזה איז נאך דא קעניגרייכן ווי מ'האקט אפ די האנט פאר גניבה לדוגמת סאודי אראביע.

אין יענעם קעניגרייך איז געווען אייגעפירט אז בעפאר מ'האט געהארגעט א באשולדיגטן האט מען יענעם געגעבן די אפציע זיך אויסציוועלן זיין לעצטן וואונטש, און אזוי האט מען דא געטון מיט אונזער גנב, מ'האט אים געגעבן די אפציע זיך אויסציוועלן זיין לעצטן וואונטש. דער גנב האט פארלאנגט אלס זיין לעצטע וואונטש צו באקומען א אוידיענץ ביים קעניג אליין. נאך עטליכע טעג איז זיין לעצטע וואונטש צושטאנד געקומען, מ'האט אים אריבערגעברענגט צום קעניג'ס פאלאץ.

דער גנב האט זיך אנגערופן צום קעניג: אדוני המלך, נישט לאנג ארום גייט מען מיר הענגן, אבער בעפאר וויל איך מיטטיילן מיטן קעניג א סוד. אין מיין משפחה האבן מיר א סוד וואס איז איבערגעבן געווארן מדור לדור פון טאטע צו זון, היינט, בין איך די לעצטע לעבעדיגע מיטגליד פון מיין משפחה, ווען איך שטארב, גייט די סוד מיטגיין מיט מיר אין קבר.

די סוד איז איבער א גאר ספעציעלען קערנדעל וואס איז אפגעהיטן געווארן פון טאטע צו זון, דאס ספעציעלע קערנדעל ווען מ'פלאנצט איר איין וועט ארויסוואקסן פון איר א ’פרוכט בוים' בלויז אין ’עטליכע שעה'! (הגה: כעי"ז מצינו במס' שבת ל, שכן יהי' בימות המשיח, תלמיד אחד ליגלג הראה לו כמהין ופטריות בעולם הזה). דער קעניג האט זיך צוגעכאפט צו די געוואלדאוונע סוד, וואס הייסט, דאס וועט בויען די עקענאמיע פון מיין מלוכה, דאס וועט ערמעגליכן צו פיטערן די הונגעריגע, האט דער קעניג געטראכט צו זיך. נו, כ'בין גרייט צו הערן די סוד, האט זיך דער קעניג אנגערופן פארן גנב.

אדוני המלך, עס איז דא א תנאי קודם למעשה מיט די ספעציעלע קערענדל, עס קען נאר איינגעפלאנצט ווערן מיט אזאנע הענט וואס זענען ’נקי כפיים' אזאנע הענט וואס האבן קיינמאל נישט געגנבע'ט! כ'שטעל מיר פאר אז דער ’שר האוצר' דער פינאנץ מיניסטער, דער מיט וועם דער קעניג געטרויט מיט די אוצרות המלך, ער איז זיכער א ’נקי כפיים'! אומר ועושה מ'האט דעם שר האוצר געלאזט אריבעררופן. דער קעניג געט אים איבער די גאנצע מעשה און בעהט אים אז ער זאל זיך לערנען דעם סוד פונעם גנב. ווען דער שר האוצר האט געהערט איבער די ’נקי כפיים' תנאי, האבן זיך זיינע קאלירן אויפן פנים געטוישט, ער האט אנגעהויבן צו קעקעצען פון שרעק און בושה, און זיך מודה געווען אז ער קען נישט זאגן אז ער איז א נקי כפיים, ער האט שוין אין זיין לעבן געגענבע'ט..

אזוי האט מען פראבירט שר נאך שר, און קיין איינעם האט מען נישט געקענט געפונען וואס זאל קענען זאגן אז ער איז א פולע נקי כפיים, קיינמאל נישט האבן געגנב'ט. דער גנב ווענדט זיך צום קעניג, אדוני המלך, ווי עס זעהט אויס איז דער קעניג דער איינציגסטער וואס קען איינפלאנצן דאס קערענדעל, ווער דען איז א נקי כפיים אויב נישט דער קעניג, ווער נאך איז די סימבאל פון צדק אויב נישט דער קעניג? ופני המלך חפו! דער קעניג איז ווייס געווארן, און מיט א שעמעדיגע שטימע געזאגט: צו קען איך דען זאגן פאר זיכער אז מיינע הענט זענען נקי כפיים? איך קען דאס נישט זאגן!

מיט א שמייכל אויפן געזוכט האט זיך דער גנב אנגערופן צום קעניג: הער קעניג, ווי עס שטעלט זיך ארויס זענען אלע שרים מיטן קעניג אינאיינעם נישט ריין פון ’גניבה', דאן קאן נישט זיין אז מ'גייט מיר הענגן און הארגענען פאר די עצם גניבה, והא ראי' אז ענק אלע גייט מען נישט הענגן! מיר גייט מען הענגן בלויז פארדעם אז מ'האט מיר געפאקט מיט די גניבה.. צו איז דאס יושר? מ'גייט מיר הענגן בלויז פארן מיר כאפן? דער קעניג האט זיך צושמייכעלט און אים געלאזט פריי!!!. ע"כ המעשה.

וואס איז די נקודה פון די מעשה? משפטים און חוקים וואס קומען מידי בשר ודם קען נישט זיין קיין אמת'ע געזעצן, ווייל אויב דער שופט דער מחוקק האלט נישט איין דאס וואס ער אינפארסירט, איז עס א פשוטע געלעכטער. דא שטעלט זיך ארויס מיט אירע פולסטע קאלירן די חילוק פון דיני תורה ולהבדיל דיני אומות העולם, סיי די יסוד ווער עס האט מחוקק געווען די געזעצן, און סיי ווער עס טוט עס אינפארסירן.

אינעם דיזן מאמר וועלן מיר בעז"ה ארומרעדן איבער פארשידענע נקודות, דוגמאות און מושגים איבער משפטי ישראל נגד די געזעצן פון די גוים. מגיד דבריו ליעקב, חקיו ומשפטיו לישראל, לא עשה כן לכל גוי, ומשפטים בעל ידעום.

ה'שם משמואל'

דברים עמוקים געפונען מיר בשם משמואל (משפטים): פון די שבע מצות בני נח ציילט זיך די מצוה פון ’דינין', איבער די מהות פון ’דינין' וועלכע געזעצן זענען די בני נח מחיוב איינצושטעלן, איז דא דערביי א מחלוקה צווישן דעם רמב"ן (פרשת וישלח) אין דער רמב"ם (הל' מלכים פ:י ה"א). דער רמב"ן לערענט אז בני נח זענען מחיוב בדינין כמשפטי ישראל, דערקעגן דער רמב"ם לערענט אז מעמידים להם שופטים מהם, און זיי קענען פסקנ'ן לפי הנימוס שבדו מלבם, וואס זייער שכל זאגט אז עס איז צדק אין יושר.

נמצא למדין אז לפי דעת הרמב"ן איז א הכרח אז מ'דארף די גוים אויסלערנען מפשטי ישראל אז זיי זאלן קענען מקיים זיין די מצוה פון ’דינין', ווייל אין הקב"ה בא בטרוניא עם בריותיו לצוות להם לדון בדיני התורה שאין להם ידיעה. אויב אזוי פרעגט דער שם משמואל, ווי אזוי וועט זיך פארטייטשן די פסוק אין תהילים וואס מיר זאגן יעדן טאג ביים דאווענען: מגיד דבריו ליעקב, חקיו ומשפטיו לישראל, לא עשה כן לכל גוי, ומפשטים בל ידעום )תהילים קמז(. ומפשטים בל ידעום? מ'איז נישט מגיד פאר זיין די מפשטי ישראל? היתכן, ווי אזוי דאן שטראפט מען זיין פארן נישט מקיים זיין די מצוה פון דינין?

זאגט דער שם משמואל א סאכעטשובער חידוש: מיר געפונען אין מדרש (פרשה ל) פתח פתחא להאי פרשתא מהכתוב ’ועוז מלך משפט אהב וכו' עד העוז של מלך מלכי המלכים הקב"ה והוא אוהב את המשפט ונתנו לישראל שהם אוהביו, ולכאורה, ווי קומט די ענין פון ’עוז' ביי ’משפט'?

חז"ל במדרש רבה (דברים ה) לערנען אונז אז שופטים ושוטרים, דער שופט זאל בעפארן פסקנ'ן זיין, זיין אייגענע שוטר, ער זאל זיך אליינ'ס מוכיח זיין ויתן לבו לקלקול מעשיו. זאגט דער שם משמואל, נישט דוקא ווען דער דיין קומט פסקנ'ן הלכות ריבית, זאל ער זיכער מאכן אז ער האט נישט קיין פגם פון ריבית, נאר ער דארף זיין ריין אין אלע זיינע ענינים און הנהגות. ווי דוד המלך זאגט אין תהילים (קיב) יכלכל דבריו במשפט, ווי רש"י איז מפרש: מנהיג חפציו, היינו אז ער זאל מברר זיין זיינע מעשים הראויים מהבלתי ראויים.

קומט אויס, אז כדי א שופט זאל קענען משפט'ן א צווייטן, מוז ער זיך קודם אליינ'ס משפט'ן (עי"ש דבזה מבואר המדרש, פסקא יט, אמר רבי אלעזר ’כל התורה' תלוי' במשפט, התינח בין אדם לחבירו, אבל בין אדם למקום כגון אהבה ויראה איך תלוי במשפט? ולהנ"ל יובן, שהכל נכלל במשפט, שאינו יכול ליהות שופט אלא א"כ הכל בסדר אצלו גם בין אדם למקום). דא קומען מיר צו א פראבלעם, ווי אזוי קען זיך איינער אליינ'ס משפט'ן? די הלכה נויטעט אז א קרוב און א נוגע איז פסול דן צו זיין, יעדער איז דאך א קרוב צו זיך ווייל אדם קרוב אצל עצמו, מ'איז א נוגע בדבר, און מ'איז מקבל שוחד פונעם נפש המתאוה וואס איז מחליקה בעיניו כל אשר תתאוה נפשו, ווי שלמה המלך זאגט אין משלי (כא) כל דרך איש ישר בעיניו, איז וויאזוי איז דא א מציאות אז א מענטש זאל קענען זיין שופט על עצמו? איז דער שם משמואל מחדש אז דאס איז א מתנה טובה פון השי"ת לעמו ישראל אז ער געט זיי די כח ועוז זיך פושט צו זיין פון אלע מיני נגיעות, און מ'זאל זיין אויף זיך ווי א דיין וואס איז צופה מרחוק על כל הנעשה, כאילו אין הדבר נוגע אליו כלל, וכאשר הוא שופט נאמן על עצמו כן יהי' על זולתו. מדת עוז פעלט זיך אויס פאר משפט.
ומעתה יובן הכתוב, יעצט איז פארשטענדליך די פסוק פון ’ומשפטים בל ידעום' עס איז פשוט נישט במציאות אז א גוי זאל קענען זיין א שופט נאמן, ווייל די גוי האט נישט די כח זיך אליינ'ס צו משפט'ן. איז גערעכט אז דער גוי דארף וויסן משפטי ישראל לפי הרמב"ן, אבער אפילו ווען זיי משפט'ן איז לגבי ישראל איז עס משפטים בל ידעום, ווייל זיי זענען א נוגע בדבר און קרוב אצל עצמם.

משפט – חוקים, מושגים

משפט מה פירוש? וואס מיינט דאס ’משפט, משפטים'? עס איז ידוע דברי רש"י (ויקרא, יח ד): את משפטי תעשו - אלו דברים האמורים בתורה במשפט שאלו לא נאמרו היו כדאי לאומרן. מקורו איז פונעם תורת כהנים, אז משפטים מיינט אזאנע זאכן ווי גזל, עריות, עבודה זרה, קללת השם, שפיכות דמים, אפילו ווען די תורה שרייבט עס נישט וואלט ווען מען עס געדארפט שרייבן (זעה גמרא יומא סז, אז מ'וואלט זיך עס אפגעלערענט פון בעלי חיים). דער רמב"ן און דער רבינו בחיי שרייבן, אז די פסוק פון ’אשר יעשה אותם האדם וחי בהם' גייט ארויף אויף די ’משפטים', ווייל משפטים מאכט אז מענטשן זאל קענען לעבן בישוב המדינות, ווען נישט משפטים וואלט ווען יעדער געהארגעט איינעם דעם אנדערן און געגענבעט איינעם פונעם אנדערן.

דער מלבי"ם בלשונו הזהב צייכענט אן א מערקעוועדיגע זאך, ווען אימער די תורה רעדט פון ’משפטים' תפס המקרא לשון ’עשיה' און ווען די תורה רעדט פון ’חוקים' תפס המקרא לשון ’שמירה'. ווייל שמירה וואס איז בלב אינעם הארץ, איז זייער גרינג ביי ’משפטים' ווייל די שכל פארשטייט אז די וועלט קען נישט אנגיין אן די משפטים ווי גזל'ן, עריות אד"ג אבער עס איינצוהאלטן איז נישט גרינג, ווייל די נפש גליסט נאך די זאכן, דעריבער קומט די לשון התורה בלשון ’עשיה'. משא"כ חוקים איז פארקערט, שמירה איז שווער אבער עשיה איז גרינג, קומט די תורה בלשון ’שמירה'.

נמצא למדין אז ’משפט' איז אזאך וואס איז אנגענומען בשכל. הגרש"ר הירש זצ"ל שרייבט אז די שורש פון משפט איז ש.פ.ט – ש.פ.ת – ש.פ.ד! משמעותם פון די ווערטער איז צו לייגן אזאך על מקומו הטבעי, ווי מיר געפונען אין חז"ל ”שופתים סיר על האש, אדער, משפדים את הבשר, דאס איז אויך די תפקיד פון שופטים און בית המשפט, להעמיד דברים על מקומם. 

פארוואס איז משפט פארשטענליך?

יעצט לאמיר אייך פרעגן, פארוואס טאקע איז משפטים אנגענומען ביי אונז אין שכל? פארוואס פארשטייט די מענטשהייט אז מ'טאר נישט גנבענ'ן, מ'טאר נישט הארגענען? עס שפירט זיך ווי עס איז א טבעדיג'ע מושכל וואס איז נטבע אינעם מענטש, אבער מאין בא? קומט דער שפת אמת זצ"ל און שרייבט דברים עמוקים ומחודשים, ונעתיק לשונו הק' )משפטים תרלא(: מה ראשונים מסיני כו', למה נכתב דוקא אצל המשפטים? כי המשפטים שהם השכל והחכמה אף על פי כן יבינם האדם מתוך התורה, להורות שאף שמבינם בשכל האדם אעפ"כ גם השכל והחכמה מהשי"ת. כי כשגוזר להיות המשפט, כן גוזר שיהיה מובן אצל האדם גם כן, כי לכל המצות יש טעם, רק מה שרוצין לגלות מן השמים מגלים. – עמוק עמוק, דאס וואס מיר מענטשן פארשטייען מיט אונזער שכל די משפטים וואס איז אנגענומען אין די וועלט, דאס קומט נישט פון די שכל הטבעי. נאר יעדע מצוה האט א טעם וואס לייגט זיך אויפן שכל פארוואס מ'זאל טון די מצוה, אבער נישט פאר יעדע מצוה האט די תורה מגלה געווען די טעם. פאר די מצות וואס די תורה האט מגלה געווען די טעם, האט הקב"ה געמאכט אונזער הגיון און אונזער שכל אויף אזא אופן אז מיר זאלן קענען פארשטיין די משפטים און זיי אויספירן. – דאס הייסט דאס פארוואס משפטים איז אנגענומען ביי אונז אויפן שכל איז וויבאלד די תורה האט אזוי באפוילן.

[להלומדים: ראה בספר רעה אמונה להגר"מ שפירא זצ"ל )שיעור יט, עיקר ח, אות ב( הגר"מ מבאר שם המושג למה נקרא משה ’מחוקק', עי"ש ותמצא נחת.]

שופטי ישראל לעמות שופטי אוה"ע

הרב הוטנר פרעגט א מערקוועדיגע קשיא, חז"ל לערנען ארויס פונעם פסוק ’זה קלי ואנוהו' אז מ'דארף זיך מדמה זיין צו די מידת פון הקב"ה, הוה דומה לו, מה הוא רחום אף אתה תהיה רחום. אבער נאר בקו החסד, און נישט בקו הדין, פארוואס האבן נישט חז"ל געזאגט מה הוא עושה דין ברשעים אף אתה? ערקלערט ער: כדי לעשות דין דארף דער דיין אין שופט זיין מעל הנידון, העכער ווי דער באשולדוגטען, אבער במציאות איז נישטא א מענטש א בשר ודם וואס קען זיך שפירן (באמת) העכער ווי א צווייטן, ווייל רעהו איז אויך נברא בצלם אלקים כמוהו בדיוק. א אידישע בית דין איז נישט דן מכח סמכותם של הדיינים, נאר מכח סמכותו פון הקב"ה, ’כי המשפט לאלקים הוא' (פרשת דברים) די דיינים זענען נאר שלוחים פון הקב"ה וידו הארוכה. זייער גאנצע כח מפשטם איז נאר במסגרת ההרשאה וואס זיי האבן מקבל געווען. איז נישט שייך זיך מדמה צו זיין צו הקב"ה במידת הדין.

אין תורה שבכתב די ווארט ’צדק' ווערט דערמאנט אזויפיל ווי 120 מאל. א גרויס חלק פון די הייליגע תורה איז געווידמעט אויף צו לערנען און ערקלערן וואס איז ’ריכטיג, וואס איז יושרדי'ג, וואס איז די הלכה'. די מושג פון ’צדק צדק תרדוף' איז במשך די דורות אויסגעטייטשט געווארן אנדערש. ביים איד ווי ביים גוי [א]. ביים איד איז די מושג פון צדק נאר געווען צדק ווען עס איז אויסגעפירט געווארן אייניג, נישט קיין חילוק אין זייער סטאטוס אין סאסייעטי. די תורה הקדושה אין פרשת קדושים לערענט אונז: לא תעשו עול במשפט, לא תשא פני דל – הייב נישט דעם ארימאן, ולא תהדר פני גדול – הייב נישט דעם עושר, נאר בצדק תשפוט עמיתך.

ביהדות איז קיינער נישט law the above נישט ארים נישט רייך, און אפילו נישט דער קעניג. עס איז א מושג וואס איז נישט געהערט געווארן אין די היסטאריע, א ’קעניג' זאל נישט זיין העכער דעם געזעץ?

ווי אזוי האט א אידישע מלוכה אויסגעזעהן אין די גוטע צייטן? עס איז נישט געווען קיין מאנראכיע. עס איז געווען א סיסטעים פון checks and balances ,עס איז געווען צוזאמענגעשטעלט פון אן עקזעקעטיוו ברענטש, דער קעניג, די רעגיליעזע ברנטש דער כהן גדול, און פון א סופרים קאורט די סנהדרין. עס איז נישט געווען קיין געברויך פון א branch legislative ווייל דאס אויסטייטשן די תורה און ווי אזוי צו פסקנ'ן איז שוין אויסגעפירט געווארן ביי די סנהדרין.

די סנהדרין איז געווען א צוזאמשטעל פון 71 גדולים. איינע פון די פארלאנגן צו קענען ווערן א מיטגלידן פון די סנהדרין איז געווען צו האבן ’קינדער' ווי חז"ל זאגן אין מס' סנהדרין (לו) און אזוי פסקנ'ט דער רמב"ם אז ווער האט נישט קיין קינדער איז נישט קיין רחמן, אזוי אויך א זקן מופלג קען נישט זיין ווייל ער האט שוין פארגעסן די מושג פון צער גידול בנים. – אגב, די וואך זונטאג ביי א מסיבה הכרת הטוב פאר די עסקנים פון פרשת רובאשקין, האט הגה"צ רבי שמעון זאב מייזליש שליט"א (רב דביהמ"ד ’ישמח משה' בשכנותינו ’ברך משה' בקרית יואל) אויפגעטרעטן מיט א הפלאדיג'ע דרשה, צווישן אנדערע האט דער רב שליט"א פארגעליינט א אויסצוג וואס דער שופטת שר"י האט געזאגט בשעת'ן געבן די רשעותדיג'ע פסק: אויף דעם וואס די פארטיידיגער פארלאנגט אז מ'זאל נישט געבן קיין תפיסה פאר מר. רובאשקין, צוליב דעם וואס ער פארמאגט א קינד מיט ספעציעלע געברויכן וואס איז זייער נאנט מיטן טאטן, און דאס לייגן די טאטע אין תפיסה קען שאטן פארן קינד. האט די שופטת די מרשעת געזאגט: מר. רובאשקין אנבאלאנגט צו נאנט געקניפטע משפחה און קאמיונעטי, און זיי וועלן שוין פארזיכערן דאס וואוילזיין פונעם קינד... ציטרינדיג אירע קאלטע ווערטער האט זיך דער רב שליט"א צופלאמט: נאר איינער וואס האט נישט קיין קינדער קען אזוי רעדן!!! צו קען מען דען פארטרעטן א טאטע? (מה נהדר היה המראה ווען רבי שלום מרדכי האט זיך פלוצים אויפגעהויבן פון זיין פלאץ אויפן אויבענאן און צוגעלאפן צו זיין חשוב'ן טאטען און זיך ארומגעהאלזט מיט אים, ווען דערביי שרייט ער משה'לע, ווי איז משהל'ע, קיין טרוקן אויג איז נישט געווען ווען שלום מרדכי ובנו משה האבן זיך ארומגענומען, ווען דערביי הערט זיך דאס געשריי פונעם רב, ’נאר איינער וואס האט נישט קיין קינדער קען אזוי רעדן'). אט די לעבעדיגע סצענע האט געמאכט שיינען די ווערטער פון חז"ל במס' סנהדרין און די אותיות פונעם הייליגן רמב"ם ”איינער וואס האט נישט קיין קינדער קען נישט זיין פון די סנהדרין ווייל עס פעהלט רחמנות"..

די זעלבע תורה וואס פארלאנגט זעלבע-רעכטן פאר יעדעם, די זעלבע תורה געט נישט די רעכט פאר מענטשן צו שטימען און וועלן פאר א קאנדידאט פאר ’סנהדרין'. צו קענען זיין פון די סנהדרין דארף מען זיין קלוג, און האבן ידיעות און תורה און אין רפואה און אין וועלטליכע ענינים, מ'מיז זיין א כשר'ע איד אד"ג. די מושג אז מ'געט רעכט פאר יעדן שמויגער צוליב פאליטישע סיבות אד"ג דאס איז נישט די תורהדיג'ע און אפילו שכלדיגע מהלך.

נאך מער, רוב מאל געפונען מיר אז די סנהדרין זענען געווען ארים, זייער שם טוב איז געקומען בלויז צוליב זייער גדלות בתורה חכמה און בינה. א דוגמא איז ’הלל' ער איז געווען בשעתו די ראש הסנהדרין, ווי חז"ל פארציילן איז ער געווען גאר גאר ארים. ובנוסף, אפילו שמאי וואס איז געווען גאר רייך האט מען נאך אלס אנגענומען כהלל, ווייל ביי אונז אידן האט די הלכה אויסקום נישט צוטוהן מיט קיין עשירות, נאר מיט אמיתה של תורה.

משפטי ה' צדקו יחדיו.

איז תפיסה בכלל א תורהדי‘גע מושג? איבער די טענות וואס גוים האבן אויף להבדיל משפטי התורה, ווי ריבית, בית כולו חייב איז זכאי, ועוד, וואס איז די הסבר דערביי? זאת ועוד במאמרי שערי המדע בעז“ה. 

קאמאנטירט

פאריגע ארטיקל קומענדיגע ארטיקל